Psalm 112 jest utworem o charakterze mądrościowym. Ukazuje nam postać sprawiedliwego, który boi się Pana, uznaje Jego transcendencję i z ufnością i miłością przyjmuje Jego wolę w oczekiwaniu na spotkanie z Nim po śmierci. Do takiego wiernego odnosi się błogosławieństwo: „Szczęśliwy mąż, który boi się Pana” (w. 1). Psalmista od razu wyjaśnia, na czym ta bojaźń polega: przejawia się ona w zachowywaniu przykazań Bożych (por. Jan Paweł II – Benedykt XVI rozważają psalmy, Rosikon Press, Warszawa 2006, s. 308).
1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole
2. Przymioty człowieka prawego (w. 1-4)
3. Owoce życia prawego (w. 5-8)
4. Wieczna nagroda lub kara (w. 9-10)
5. Człowiek prawy boi się Pana (w. 1a)
6. Upodobał sobie w Jego przykazaniach (w. 1b)
7. Ufa całkowicie Panu (w. 7b)
Budowa psalmu, jego motywy i symbole
Pod względem formy literackiej Psalm 112 jest psalmem alfabetycznym, to znaczy, że każdy jego wiersz lub półwiersz, zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego. Istnieje bardzo wyraźne pokrewieństwo pomiędzy Psalmem 111 i 112. Są to psalmy bliźniacze, z których pierwszy zajmuje się figurą Boga, a drugi figurą człowieka. W pierwszym mamy „portret” Boga, w drugim zaś „portret” prawego człowieka, w którym jak w zwierciadle, odbija się doskonałość Boga.
(1) Motywy i symbole dotyczące Boga.
Motywy i symbole dotyczące Jego istoty: „Łaskawy” (w. 4); „Miłosierny” (w. 4); „Sprawiedliwy” (w. 4).
Motywy i symbole natury kosmicznej: „wschodzące Słońce” (= Bóg) (w. 4).
(2) Motywy i symbole dotyczące prawego człowieka.
Motywy i symbole dotyczące jego relacji z Bogiem: „boi się Pana” (w. 1a); „wielkie ma upodobanie w Jego przykazaniach” (w. 1b); „ufa całkowicie Panu” (w. 7b); „na pewno się nie zachwieje” (w. 6a); „sprawiedliwość jego trwać będzie zawsze” (w. 3b.9b).
Motywy i symbole dotyczące jego relacji z ludźmi: „lituje się i pożycza” (w. 5a); [hojnie] „rozdaje” (w. 9a); „obdarza ubogich” (w. 9a); „postępuje w swych sprawach uczciwie” (w. 5b); „będzie w wiecznej pamięci” (w. 6b).
Motywy i symbole dotyczące owoców prawego życia: „jego stateczne serce lękać się nie będzie” (w. 8a); „z góry spojrzy na swych przeciwników” (w. 8b); „potęga jego wzmoże się ze sławą” (w. 9c); „nie będzie się lękał niedobrej nowiny” (w. 7a); „potomstwo jego będzie potężne na ziemi” (w. 2a); [potomstwo jego] „dozna błogosławieństwa” (w. 2b); „dobrobyt i bogactwo będą w jego domu” (w. 3a).
(3) Motywy i symbole dotyczące człowieka występnego.
Motywy i symbole dotyczące jego relacji z Bogiem: „widzi to”, czym Bóg obdarza człowieka prawego (w. 10a); „gniewa się” (w. 10a); „zgrzyta zębami” (w. 10b); „marnieje” (w. 10b).
Motywy i symbole dotyczące jego oczekiwań: [jego] „pragnienie wniwecz się obróci” (w. 10b).
Psalm tego rodzaju posiada zazwyczaj strukturę bardzo zwartą i jest pomyślany jako swoista „całość”, ale ze względu na treść można go podzielić na trzy części. W pierwszej części są ukazane przymioty człowieka prawego (w. 1-4), w drugiej, owoce życia prawego (w. 5-8), a w trzeciej, wieczna nagroda za życie godziwe albo kara za życie występne (w. 9-10).
Przymioty człowieka prawego (w. 1-4)
Pierwszą część otwiera uroczyste wezwanie do wielbienia JHWH, Boga Izraela: halelû-jāh, „Alleluja”, po czym następuje liturgiczny okrzyk: ՚ašerê-՚îš, „szczęśliwy mąż”, który pojawia się w Biblii hebrajskiej zaledwie dwa razy (Ps 1, 1; 112, 1). Wychwala się tutaj człowieka prawego z tej racji, że osiągnął zbawienie, które jedynie może uczynić człowieka w pełni szczęśliwym. W pierwszym wersecie pojawia się także bardzo cenne hebrajskie wyrażenie: hāpēş me՚ōd, określające człowieka, „który z upodobaniem zajmuje się” [Bożymi przykazaniami]; „który rozkoszuje się [nimi] i są dla niego „wielką radością”. To nam mówi, że posłuszeństwo Bogu, Jego przykazaniom, staje się dla człowieka źródłem nadziei i podstawą wewnętrznego i zewnętrznego ładu. Z przestrzegania zaś Bożego prawa rodzi się w człowieku głęboki pokój sumienia.
Zgodnie z biblijną wizją „wynagrodzenia”, nad sprawiedliwym rozciąga się „płaszcz” Bożego błogosławieństwa, który zapewnia trwałość i powodzenie jego dziełom oraz dziełom jego potomków. Jest to oddane hebrajskim czasownikiem jebōrāk, „jest błogosławione”, „dozna błogosławieństwa” (w. 2b). Forma bierna tego czasownika wskazuje na Boga jako sprawcę czynności. Oznacza, że to sam Bóg „pochyla” się nad nim i jego potomstwem. Liczebność i moc tegoż potomstwa jest oddana hebrajskim przymiotnikiem gibôr, „silny”, „potężny” (w. 2a). Jednym słowem, jego potomstwo będzie „wielkie” i „potężne” (por. Rdz 18, 18). Wyrazem Bożego błogosławieństwa jest nie tylko liczne potomstwo, lecz również hôn-wāՙōšer, „dobrobyt” i „bogactwo” (w. 3a). Hebrajski rzeczownik hôn, oznacza „dostatek”, „okazałość”, jednym słowem „dobrobyt”, zaś hebrajski rzeczownik ՙōšer, znaczy „bogactwo” i „obfitość”.
Kolejny werset, czwarty, sprawia pewne trudności w tłumaczeniu, gdyż z punktu widzenia gramatyki hebrajskiej nie wiadomo, kto tutaj stanowi podmiot: Bóg czy człowiek. Z tego względu są możliwe dwie różne lektury: teologiczna i antropologiczna. Lektura teologiczna bierze Boga jako podmiot działania i uzasadnia to tym, że występują tu trzy bardzo ważne terminy, które w Piśmie Świętym zwykle odnoszą się do Boga: hānûn werahûm weşaddîk, „łagodny”, „miłosierny”, „sprawiedliwy”. Grecka wersja Starego Testamentu, czyli Septuaginta, chcąc wyraźnie wskazać na Boga, jako podmiot działania, dodaje na końcu wersetu: ho Kyrios, „Pan” lub ho Kyrios ho Theos, „Pan Bóg”. Za tą lekturą opowiada się bardzo wielu Ojców Kościoła, jak również niektórzy współcześni komentatorzy odczytując ten werset: „W ciemnościach wschodzi Światło [=Bóg] dla prawych, / Łaskawy, Miłosierny i Sprawiedliwy”.
Lektura antropologiczna bierze natomiast człowieka jako podmiot działania i odczytuje ten werset: „Wschodzi w ciemności jako światło dla prawych, / łagodny, miłosierny i sprawiedliwy”. Innymi słowy, widzi w człowieku prawym lustrzane odbicie doskonałości Boga. Za taką lekturą przemawia między innymi to, że ona doskonale harmonizuje z całością Psalmu 112. Psalmista poniekąd stara się podkreślić, że człowiek prawy, to człowiek, który szuka Boga i Bożych rzeczy. To człowiek, który kroczy drogą Bożych przykazań i dzięki temu jest on – jak mawiał bł. ks. Bronisław Markiewicz ‒ „gwiazdą przewodnią”, świetlanym przykładem życia z Bogiem i dla Boga.
Owoce życia prawego (w. 5-8)
Słowo Boże wychowuje człowieka, kształtuje jego umysł i serce. Jednym słowem, człowiek prawy uczy się od łaskawego i miłosiernego Boga być łaskawym i dobrym. Chodzi tu o konkretne czyny miłości bliźniego, o litowanie się nad potrzebującymi i pożyczanie im bez ściągania od nich procentów (por. w. 5). Tak nakazuje czynić Księga Powtórzonego Prawa, po czym uzasadnia to, mówiąc: „za to będzie ci Pan twój błogosławił w każdej czynności i w każdej pracy twych rąk” (15, 10). Czyniąc tak, będziesz godzien przebywać w przybytku Pana i zamieszkiwać na Jego świętej górze (por. Ps 15, 1-5).
Klucz do zrozumienia wersetu szóstego tkwi w hebrajskim wyrażeniu lō-jimmôt, „nie zachwieje się”, „nie upadnie”. Podobnie mówi o człowieku prawym Księga Przysłów: „Sprawiedliwy nie zachwieje się nigdy” (10, 30). Co więcej, pamięć o nim pozostanie w jego rodzinie i w narodzie. A będzie to lezēker ՙôlām, „wieczna pamięć”, gdyż kroczył on drogą prawości i dobroci, stając się tym samym wzorem dla przyszłych pokoleń.
W pierwszym wersecie psalmista mówi o sprawiedliwym, że ma on upodobanie w przykazaniach Pana, zaś w siódmym wersecie dodaje, że „mocne jego serce, zaufało Panu”. Innymi słowy, jego serce „jest całkowicie oddane Panu”. Temat „mocnego serca” znajduje swoje rozwinięcie w ósmym wersecie, gdzie jest powiedziane, że „Serce jego stateczne lękać się nie będzie”. Występuje tu hebrajskie wyrażenie: sāmûk libbô, „jego serce jest wytrwałe”, „niezachwiane”, „stateczne”. Stało się ono takie dzięki ufności, jaką człowiek prawy pokłada w Bogu. Księga Przysłów mówi, że „strach przed człowiekiem jest sidłem, / a kto Panu ufa, jest bezpieczny” (29, 25). Mędrzec przeciwstawia tu dwa rodzaje lęków: lęk służalczy i tchórzliwy wobec ludzkiej władzy z lękiem przed Bogiem, w postaci bojaźni Bożej, która prowadzi do głębokiej czci i ufności względem Boga. Ten drugi lęk, jak wiemy, jest zbawienny i niesie z sobą Boży pokój i bezpieczeństwo. Mędrzec poucza: „kto Panu ufa jest bezpieczny”. Bezpieczeństwo jest tu oddane hebrajskim czasownikiem śāggab pu. „być postawionym bezpiecznie na wysokości”, „być na niedostępnej wysokości”. Kto potrafi zdobyć się na wielką ufność wobec Boga, przezwycięży lęk przed drugim człowiekiem. Życie niesie wiele pułapek i sideł, ale osoba która ufa Panu i pokłada w Nim nadzieję, może czuć się prawdziwie bezpieczna, gdyż posiada w Bogu niezawodne oparcie. Może doświadczyć, że JHWH, Bóg Izraela, nieustannie ją chroni, stąd będzie w stanie stąpać bezpiecznie po ścieżkach życia, nie lękając się „pułapek” i „sideł”. Jednym słowem, ufność jest szczególnym Bożym darem, który otrzymują tylko osoby mające „upodobanie w Jego przykazaniach” (w. 1b).
Wieczna nagroda lub kara (w. 9-10)
Dziewiąty werset podsumowuje główne tematy poruszone w Psalmie. Szczególnie jest tu podkreślona hojność człowieka prawego we wspieraniu ubogich. Jest ona oddana przy pomocy dwóch hebrajskich czasowników: pizzar, „rozrzucać”, „rozsypywać”, który kojarzy się z zasiewem ziarna oraz czasownikiem nātan, „dać”, „obdarzyć”. Te dwa czasowniki występujące razem spotykamy także w Ps 147, 16, gdzie odnoszą się do Boga, który z hojnością obdarza ludzi rzeczami koniecznymi do życia. Oprócz hojności przy wspieraniu ubogich, psalmista podkreśla także u człowieka prawego sprawiedliwość oraz to, że może on chodzić z podniesioną głową. Dosłownie jest powiedziane, że może on chodzić z podniesionym qarenô, „jego rogiem”, co oznacza, że nie ma on powodu by się wstydzić czegokolwiek lub obawiać.
Róg zwierzęcy posiadał w starożytności bardzo bogatą symbolikę, między innymi symbolizował siłę fizyczną oraz ponadludzką moc. W Piśmie Świętym czytamy, że sprawiedliwego Bóg obdarza „rogiem”, co oznacza, że darzy go swoją łaską. Na przykład, w Psalmie 75 czytamy: „I obetnę wszystkie rogi niegodziwych, a rogi sprawiedliwego się wzniosą” (w. 11). Oznacza to, że Bóg poskramia niegodziwych, a ludziom prawym błogosławi. Zaś w pieśni dziękczynnej, po jednej ze zwycięskich bitew, sam Bóg jest nazwany qeren-jišeՙî, „rogiem ocalenia” (Ps 18, 3). Natomiast w naszym Psalmie jest powiedziane o człowieku prawym, że „podniesie róg z honorem” (Ps 112, 9c), co oznacza, że będzie chodził z podniesioną głową.
Obok portretu człowieka prawego i dobroczynnego, „łagodnego, miłosiernego i sprawiedliwego” (w. 4b) Psalm 112 w końcowej części, w jednym tylko wersecie (por. w. 10), ukazuje sylwetkę człowieka występnego, który widząc sukces osoby prawej ogarnia go złość i zazdrość. Oto udręka człowieka o niespokojnym sumieniu, w odróżnieniu od człowieka ofiarnego, który ma „mocne” i „wierne serce” (w. 7-8). Człowiek występny, jak mówi psalmista, jire՚eh, „patrząc” na pogodne oblicze człowieka prawego, który „rozdaje i obdarza ubogich” wpada w kāՙās, we „wściekły gniew” i šinnājw jahărōk, „zgrzyta zębami”, jak dzikie zwierzę. Jest to mroczna ikona człowieka występnego, którego psalmista nie omieszka określić haniebnym hebrajskim przymiotnikiem rāšāՙ, „występny”, „niegodziwy”, „nikczemny”, „grzeszny”, który doskonale oddaje stan jego ducha.
Człowiek prawy boi się Pana (w. 1b)
W Piśmie Świętym odniesienia do „bojaźni”, „lęku”, „strachu” występują w kontekstach zarówno niereligijnych, jak i religijnych, i to w dwóch różnych zakresach znaczeniowych. Pierwszy obejmuje sytuacje emocjonalnego niepokoju w obliczu niebezpieczeństwa i zła. Gibeonici usprawiedliwiają się przed Jozuem mówiąc: „Obawiając się więc bardzo o nasze życie…” (Joz 9, 24). Takie samo znaczenie tego słowa widzą uczeni w Psalmie 76: „Ogłosiłeś z nieba swój wyrok, przelękła się ziemia, zamilkła” (w. 9). Chodzi tu bowiem o „bojaźń”, „obawę”, „strach”, „lęk”, a nawet o „drżenie z przerażenia”.
Kiedy jednak hebrajski czasownik jārē, „bać się”, „lękać się”, łączy się z rzeczownikiem w bierniku, jak to mamy na przykład w przypadku ՚et-JHWH, [lękać się] „Pana”, jego znaczenie łagodnieje i oznacza: „odczuwać cześć do...”, „odnosić się ze czcią do...”, czyli nabiera znaczenia posłuszeństwa i czci wobec Boga. Wyraża głęboki szacunek i miłość względem Niego, połączony z nabożnym lękiem. Staje się wyrażeniem czysto religijnym, które oznacza nie tylko posłuszeństwo, lecz także miłość i zaufanie. Tak oto powstaje bardzo ważne hebrajskie wyrażenie jire՚ē JHWH, „bojący się Pana”, które określa ludzi bogobojnych, prawdziwych czcicieli JHWH, Boga Izraela. Wskazuje na ich miłość, ufność i zawierzenie Bogu, a nie na lęk i strach przed Nim. Oznacza oddawanie Mu należnej czci. Jest bardzo trafnym synonimem prawdziwej pobożności. „Bojący się Pana”, to człowiek głęboko religijny. Dlatego też istniało przekonanie, że „bojaźń Boża” jest prawdziwą mądrością i pierwszym krokiem na drodze do zbawienia. Dla ludzi Starego Testamentu, „bojaźń” to najwłaściwsza postawa wobec Boga.
Upodobał sobie w Jego przykazaniach (w. 1b)
W znaczeniu teologicznym czasownik hāpēş, „mieć upodobanie w…” występuje w Starym Testamencie zaledwie kilka razy. Najczęściej podmiotem działania jest Bóg. Jego „upodobanie” obejmuje wszystkich, którzy się Go boją i ufają w Jego dobroć. Wszystkich, którzy otwierają się na Jego sprawiedliwość, pokój i radość. Temu, kto podoba się Bogu, Bóg daje mądrość, wiedzę i radość. Tego Bóg jedna z wrogami i jego modlitw wysłuchuje. Bóg ma szczególne upodobanie w Izraelu, swoim narodzie wybranym, a ponadto w prawdzie, w miłości, w drodze, jaką idzie człowiek prawy. Natomiast nie podoba Mu się osoba bezbożna, człowiek, który nie dotrzymuje swego ślubu, który odwraca się od Niego lub trwa w niewierze.
Jeśli natomiast podmiotem działania jest człowiek, to nigdy jego działanie nie dotyczy bezpośrednio samego Boga. Innymi słowy, ten czasownik nie jest używany w tym celu, aby wyrazić „upodobanie” człowieka w Bogu. W tym celu język hebrajski posługuje się szeregiem innych słów. Hebrajski czasownik hāpēş wyraża „upodobanie” człowieka w „słowie Bożym” (Jr 6, 10), w „przykazaniach Bożych” (Ps 112, 1b; 119, 35), w „znajomości Jego drogi” (Iz 58, 2; Hi 21, 14), w „inteligencji” (Prz 18, 2), w „błogosławieństwie Bożym” (Ps 109, 17), w „byciu w bliskości Boga” (Iz 58, 2).
Podsumowując można stwierdzić, że hebrajski czasownik hāpēş, „mieć upodobanie w…” , tak w odniesieniu do Boga, jak i do człowieka, wskazuje na konkretne działanie. Ci, którzy z upodobaniem odnoszą się do rzeczy dotyczących Boga, np. do Jego Praw, do Jego słów, czy do Jego przykazań, poprzez wierne ustosunkowanie się do tych rzeczywistości, wchodzą w szczególną zażyłość z Bogiem i stają się prawdziwymi czcicielami. U nich kult Boga nie ogranicza się do takiej czy innej praktyki religijnej czy funkcji kultycznej, ale znajduje wyraz w dążeniu do coraz większego poznania Boga i miłowania Go „z całego serca swego, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił” (Pwt 6, 5).
Ufa całkowicie Panu (w. 7b)
Hebrajski czasownik bātah, „ufać”, „czuć się pewnym”, „polegać na kimś” lub „polegać na czymś” spotykany dość często w Biblii hebrajskiej. Niektórzy uczeni sugerują jeszcze inne znaczenie czasownika bātah, mianowicie „powierzyć się komuś”, „ufać komuś”. Na takie znaczenie słowa wskazuje wiele tekstów biblijnych, zwłaszcza tam, gdzie to słowo odnosi się do Boga. Przybiera ono wówczas znaczenie: „czuć się bezpiecznym jedynie w [Bogu]”; „pokładać ufność w [Bogu]”; „żywić nadzieję w [Bogu]”.
Ufność, zaufanie, oznacza poleganie na kimś lub na czymś. Postawę tę cechuje duży stopień pewności i wiary, zwykle wobec drugiej osoby; zaufanie oznacza też postępowanie zgodne z oczekiwaniami lub nadziejami. Można mieć zaufanie do Boga i pewność swego związku z Nim. Można również pokładać ufność w innych, dopuszczając ich do najgłębszych sfer swego życia. Pismo Święte stwierdza, że ludzie, którzy ufają Bogu, nigdy nie doznają zawodu. Spośród ponad 50 fragmentów mówiących o zaufaniu, około połowa dotyczy zdolności ufania Bogu lub pozycji człowieka wobec Niego. Raz po raz ludzie ufający Panu doświadczają zwycięstwa. Księga Przysłów zapewnia: „Nie bój się nagłego zagrożenia / ni klęski, jaką szykują występni. / Bo Pan będzie u twego boku, / uchroni twą nogę od sidła” (3, 25-26).
Zakończenie
Jak zaznacza papież Benedykt XVI, istotą wierności Słowu Bożemu jest podstawowy wybór, jakim jest miłosierna miłość do ubogich i znajdujących się w potrzebie. Psalmista zapewnia: „Dobrze się wiedzie człowiekowi, który z litości pożycza (…). Rozdaje i obdarza ubogich” (Ps 112, 5a.9a). Człowiek bogobojny jest człowiekiem hojnym. Trzyma się zasady biblijnej i bezinteresownie udziela pożyczek braciom, którzy są w potrzebie (por. Pwt 15, 7-11). Nigdy nie plami swego honoru lichwą, która rujnuje życie ludzi ubogich (por. Jan Paweł II – Benedykt XVI, dz. cyt. s. 309).
