Modlitwa o wewnętrzną odnowę

Psalm 85 zalicza się do psalmów błagalnych. Liczy 14 wersetów i dzieli się na trzy części.

1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole
2. „Powrót” Izraela i „powrót” Boga w przeszłości (w. 2-4)
3. „Powrót” Izraela i „powrót” Boga w teraźniejszości (w. 5-8)
4. Proroctwo o doskonałym „powrocie” (w. 9-14)

Wprowadzenie

Prorok Micheasz medytując o JHWH, Bogu Izraela, stwierdza: „Któryż bóg podobny Tobie, / co oddalasz nieprawość, / odpuszczasz występek Reszcie dziedzictwa Twego? / Nie żywi On gniewu na zawsze, / bo upodobał sobie miłosierdzie. / Ulituje się znowu nad nami, / zetrze nasze nieprawości. / Wrzucisz w morskie głębiny / wszystkie ich grzechy” (Mi 7, 18-19). Te słowa proroka Micheasza śmiało można uznać za komentarz do Psalmu 85, zwłaszcza słowa: „Nie żywi On gniewu na zawsze, / bo upodobał sobie miłosierdzie”. Zaś św. Ireneusz z Lyonu zauważa, że to, o czym mówi Psalm 85, w pełni dokonało się za sprawą Jezusa Chrystusa, gdyż dzięki niemu „rodzi się miłosierdzie, objawia się prawda, rozkwita sprawiedliwość i jaśnieje pokój” (Adversus haereses, III, 5, 1).

Budowa psalmu, jego motywy i symbole

Psalm 85 zalicza się do psalmów błagalnych. Liczy 14 wersetów i dzieli się na trzy części. Pierwsza część dotyczy przeszłości (w. 2-4), druga teraźniejszości (w. 5-8), a trzecia przyszłości (w. 9-14). W pierwszej części psalmista dziękuje Bogu za dobrodziejstwa, którymi obdarował naród wybrany. W drugiej części natomiast błaga Go, by zaniechał swego gniewu i okazał Izraelowi łaskawość i zbawienie. W trzeciej części czyni radosną zapowiedź, że wkrótce chwała Pańska zamieszka na ziemi Izraela i bojący się Pana dostąpią zbawienia.

Niektórzy egzegeci sądzą, że utwór ten powstał przed niewolą babilońską. Ich zdaniem wskazuje na to żywy i surowy język. Inni zaś utrzymują, że pojawił dopiero po niewoli babilońskiej, gdyż zauważają w nim podobieństwo z Psalmem 77 i 126, które mówią o trudnych czasach, jakich doświadczył Izrael, po powrocie z wygnania.

W Psalmie 85 znajduje się szereg słów, które odgrywają ważną rolę w teologii biblijnej. Najważniejszym z nich to czasownik šûb, „zawrócić”, „powrócić” (w. 2.4.5.7.9). Odnosi się on do Boga i do Izraela. Do Izraela odnosi się w tym sensie, że powrócił on z niewoli babilońskiej do swojej ՚ereş, „ziemi”, „ojczyzny” (w. 2). Zaś do Boga odnosi się w tym znaczeniu, że przeszedł od swego ՚af, „gniewu” (w. 4.6.6) do jēšaՙ, „zbawienia”, „uwolnienia”, „oswobodzenia” (w. 5.8) Izraela. Ponadto Bóg nie tylko zaniechał swego gniewu wobec Izraela, lecz także nātan, „obdarzył” go (w. 8.13.13) swoją hesed, „łaskawością”, „dobrocią”, „miłością” (w. 8) oraz šālôm, „pokojem”, „szczęściem” (w. 9.11).

Inaczej mówiąc, JHWH, Bóg Izraela, okazuje się być Bogiem, który wzrusza się, patrząc na cierpienie swego ludu i chętnie przebacza mu winy (w. 3-4). Jego miłość jest delikatna, głęboka i płynąca z serca. Nie jest to Bóg daleki i nieczuły, czy też bezlitosny, ale bliski i zatroskany o los swoich dzieci. Kierując się swoim hesed, „dobrocią”, „łaskawością”, „miłosierdziem”, jakby macierzyńskim instynktem, okazuje im współczucie, jak niegdyś za czasów wyjścia z Egiptu. Jednym słowem, objawia się jako Ojciec o sercu Matki. Jego ՚ěmet, „wierność”, „oddanie” (w. 11.12) skłania Go do ciągłego zbawczego działania.

Tak jak promienie słoneczne padają na ziemię i niosą jej życie, tak Boża hesed, „łaskawość” (dobroć, miłosierdzie, życzliwość) spada na Resztę Izraela jak rosa, czyli delikatnie i ożywczo i rodzi ՚ěmet, „wierność”. I tak oto spotykają się tu Boża łaskawość z wiernością Reszty Izraela (w. 11a), „sprawiedliwość i pokój całują się” (w. 11b), a ՚ereş, „ziemia”, „naród” i Bóg obejmują się w serdecznym uścisku (w. 12-13). Krótko m ówiąc, wprowadzony w życie społeczne i rodzinne Boży ład i porządek przynosi im šālôm, prawdziwy „pokój”.

Na tym kończymy ogólne spojrzenie na motywy i symbole tego psalmu i przechodzimy do bardziej szczegółowej analizy.

„Powrót” Izraela i „powrót” Boga w przeszłości (w. 2-4)

Drugi werset porusza temat teologii ziemi. Według niej, JHWH, Bóg Izraela, jest jedynym władcą całej ziemi. Psalm 24 mówi: „Do Pana należy ziemia, i to, co ją napełnia, świat i jego mieszkańcy” (w. 1). Natomiast Psalm 96 opisuje ziemię radującą się w obliczu Boga: „Śpiewajcie Panu pieśń nową, śpiewajcie Panu, wszystkie krainy!... Niech się cieszy niebo i ziemia raduje; niech szumi morze i to, co je napełnia; niech się weselą pola i wszystko, co jest na nich, niech się radują wszystkie drzewa leśne przed obliczem Pana” (w. 1.11-13a). Prorok Izajasz tworzy nawet wspaniały obraz odnowionej ziemi „napełnionej znajomością Pana” (Iz 11, 9). „Zamiast cierni wyrosną [tam] cyprysy, zamiast pokrzyw wyrosną mirty” (Iz 55, 13), czyli symbole śmierci i przekleństwa zostaną zastąpione symbolami życia.

Nie ulega wątpliwości że Ziemia Święta (Ziemia Obiecana) zajmuje w Bożym sercu szczególne miejsce. Została ona obiecana i przyrzeczona Abrahamowi. Według Księgi Kapłańskiej ziemia dana Abrahamowi i jego potomkom należy do Boga a Izraelici są tylko jej dzierżawcami. Również Księga Powtórzonego Prawa wielokrotnie mówi o Ziemi Świętej jako o darze, którym Bóg obdarował Abrahama i jego potomstwo (Pwt 9, 4-6; 11, 17).

Pięcioksiąg ukazuje Ziemię Obiecaną jako kraj z żyzną ziemią i sprzyjającym klimatem, niezbędnymi czynnikami dla obfitych zbiorów. Mojżesz zaś opisuje istotne cechy Ziemi Obiecanej następująco: „Pan, Bóg twój, wprowadzi cię do ziemi pięknej, ziemi obfitującej w potoki, źródła i strumienie, które tryskają w dolinie oraz na górze ‒ do ziemi pszenicy, jęczmienia, winorośli, figowca i drzewa granatu ‒ do ziemi oliwek, oliwy i miodu” (Pwt 8, 7-8). Namacalnym dowodem obfitości Ziemi Obiecanej były plony przyniesione przez dwunastu zwiadowców wysłanych do Kanaanu – jedna kiść winogrona była tak wielka, że dwóch ludzi musiało nieść ją na drągu, dorodne były też owce granatu i figi (Lb 13, 23).

Ziemia Obiecana, Ziemia Święta, szczególny Boży dar dla Izraela, z czasem staje się synonimem Izraela. Jednym słowem, Ziemia Święta i lud Izraela stanowią jedno. Są dla Boga rāšāh, „czymś miłym”, „rozkosznym”, „szczególnie ukochanym” (Ps 85, 2a). Są źródłem Jego radości. Bóg patrzy na Ziemię Świętą i naród wybrany z czułością. Jednakże Ziemia Obiecana należy do Izraela tylko warunkowo. Bóg ostrzega ich, że w nowej ziemi powinni prowadzić nowe, zgodne ze swoim powołaniem, życie. Jeśli tego nie uczynią, utracą ziemię – podobnie jak narody, które zamieszkiwały ją przed nimi (por. Pwt 8, 19-20; 9, 5). Warunki postawione im przez Boga są następujące: „Jeśli będziecie postępować według moich ustaw i będziecie strzec przykazań moich… będziecie mieszkać bezpiecznie w swoim kraju… Jeśli zaś nie będziecie Mnie słuchać i nie będziecie wykonywać tych wszystkich nakazów… i złamiecie moje przymierze… Was samych rozproszę między narodami” (Kpł 26, 3-33).

Słowa Psalmu 85 są skierowane do Izraelitów, którzy co dopiero powrócili z niewoli babilońskiej, toteż żywo mają w pamięci nie tylko słowa Bożego ostrzeżenia lecz także towarzyszy im osobiste doświadczenie rozproszenia i niedoli. Dlatego teraz z powagą i gorliwością podejmują się trudu duchowej odnowy. Doskonale wiedzą, że ich powrót do Ziemi Obiecanej jest dziełem Boga, że to On „łaskawym się okazał dla swej ziemi i odmienił los Jakuba” (w. 2b). Bóg nie tylko przyprowadził ich do Ziemi Obiecanej, lecz także obdarza ich swym błogosławieństwem.

Trzeci werset koncentruje się na grzechu jako takim. Autorzy biblijni widzą w nim główne źródło pasma nieszczęść jakie spadły na naród izraelski. Toteż odnowa Izraela będzie możliwa jedynie wtedy, gdy naród odwróci się od grzechu i przylgnie całym sercem do JHWH, Boga Izraela i otrzyma od Niego przebaczenie win. Trzeci werset mówi właśnie o tym: „Odpuściłeś winę Twojemu ludowi, zakryłeś wszystkie ich grzechy”. Występują tu dwa określenia grzechu. Pierwsze z nich to ՙāwōn, „przestępstwo”, „obraza”, „wina”, a drugie zaś hatā՚āt, „grzech”. Nie należy sądzić, że drugie określenie to jedynie ogólna nazwa „grzechu”. By należycie je zrozumieć, będzie dobrze najpierw poznać jego formę czasownikową: hātā՚ta, „nie trafić do celu”, „nie osiągnąć celu”. A zatem hatā՚āt, „grzech” to, mówiąc inaczej, chybienie celu, zboczenie z właściwej drogi, tułanie się po manowcach, zejście na bezdroża. Stąd tego słowa w Piśmie Świętym najczęściej używa się na określenie pogwałcenia Bożego prawa, na przekroczenie Bożych przykazań.

Krótko mówiąc, „grzech” to zejście z właściwej drogi, skazanie się na tułaczkę (Iz 53, 6a), która, nie daj Boże, może zakończyć się wieczną utratą Boga, czyli wiecznym potępieniem. Pamiętajmy, że nasze ziemskie życie to pole walki. Nie brak w nim otarć, potu i blizn. Trwanie przy Bogu, kroczenie Jego drogą, zawsze wiąże się z ofiarą z samego siebie. To jedyna droga pewna. Nie ma innej drogi wiodącej do zbawienia. Idąc nią, będąc w samym środku walki, mogę poczuć się w pełni szczęśliwy. Mogę dzień po dniu odkrywać, kim naprawdę jestem i do czego zostałem przez Boga stworzony i powołany.

W trzecim wersecie: „Odpuściłeś winę Twojemu ludowi, zakryłeś wszystkie ich grzechy” jest mowa o dwóch czynnościach Boga. Pierwsza Jego czynność jest oddana czasownikiem nāśā՚, „zabrać”, „porwać”, „odpuścić”, a druga zaś czasownikiem kāsāh, „przykryć”, „ukryć”. W istocie rzeczy obydwie Jego czynności oznaczają „wykreślić”, „wymazać”, „anulować” grzech. O tych czynnościach Boga prorok Izajasz mówi następująco: „Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją; choćby były jak purpura, staną się [białe] jak wełna” (Iz 1, 18). Innymi słowy, Bóg tak oczyszcza z grzechu, że nie pozostaje po nim żaden ślad. On nie tylko oczyszcza z grzechu, lecz zapomina o odpuszczonych grzechach (Iz 43, 25; Jr 31, 34). Tylko Bóg potrafi tak czynić, gdyż kocha ludzi bezgranicznie.

W czwartym wersecie powraca czasownik šûb, „zawrócić”, „powrócić” w odniesieniu do Boga, który „przechodzi” od ՚af, „gniewu” (w. 4) do jēšaՙ, „zbawienia”, „uwolnienia”, „oswobodzenia” Izraela (w. 5). Bóg, powodowany bezgraniczną miłością zawsze rezygnował z gniewu, wymazywał grzechy Izraela i wprowadzał ich na drogę duchowej odnowy.

„Powrót” Izraela i „powrót” Boga w teraźniejszości (w. 5-8)

Poprzednie wersety nawiązywały do przeszłości i wspominały chwalebne zbawcze czyny Boga. Obecnie psalmista, w imieniu całego Izraela, błaga Go o cztery rzeczy. Po pierwsze, o łaskę duchowego odrodzenia, prosząc: šûbēnû, „nawróć nas”, „odnów nas” [Boże, nasz Zbawco!] (w. 5a); po drugie, prosi Go, by poniechał swego gniewu: hāpēr, „poniechaj”, „zniwecz” [Twoje oburzenie na nas!] (w. 5b); po trzecie, prosi, by Bóg okazał Izraelowi swoją łaskawość: hare՚enû, „okaż nam” [Panie swoją łaskawość] (w. 8a); po czwarte, by obdarzył naród wybrany łaską zbawienia: titen-lānû, „daj nam” [swoje zbawienie] (w. 8b). Wszystkie te prośby są wyrażone czasownikami w trybie rozkazującym.

Pierwsza prośba: šûbēnû, „nawróć nas”, „odnów nas” [Boże, nasz Zbawco] (w. 5a) leży u podstaw duchowego odrodzenia. W biblijnym pojęciu następuje ono jedynie poprzez szczere nawrócenie. Nawrócenie zaś oznacza radykalną zmianę dotychczasowego stylu życia. W podobny sposób psalmista błaga Boga w Psalmie 80, powtarzając aż trzykrotnie: „O Boże, odnów nas, i rozjaśnij swe oblicze, abyśmy doznali zbawienia” (w. 4.8.20). Wspólnym mianownikiem wszystkich biblijnych tekstów, które mówią o nawróceniu, jest uznanie przez człowieka potrzeby jedynego prawdziwego Boga i odrzucenie wszystkiego, co uzurpuje sobie prawo do tego miana. Niekiedy oznacza to zmianę nie tylko religii, lecz także kultury i stylu życia. Pięknym przykładem takiego nawrócenia jest Rut, która porzuciła swój lud i jego bogów i wyruszyła z teściową z rodzinnego Moabu do Izraela. Wyznając swą wiarę, oznajmiła: „twój naród będzie moim narodem, a twój Bóg będzie moim Bogiem” (Rt 1, 16).

Jak wiemy, Izraelici byli otoczeni ludami, które czciły bóstwa pogańskie. Nic więc dziwnego, że zawsze byli oni narażeni na wpływy świata pogańskiego i na bałwochwalcze kulty pogańskich bożków. Ten wpływ okazał się szczególnie silny podczas niewoli babilońskiej, toteż prorok Deutero-Izajasz, działający na wygnaniu, ciągle karcił Izraelitów z tego powodu. Nawoływał ich do wierności JHWH, Bogu Izraela, i demaskował „nicość” bożków pogańskich. Pouczał ich, mówiąc: „Wszyscy rzeźbiarze bożków są niczym; dzieła ich ulubione na nic się nie zdadzą; ich czciciele sami nie widzą ani nie zdają sobie sprawy, że się okrywają hańbą” (Iz 44, 9; por. 46, 1-13). Nie tylko Deutero-Izajasz, lecz także inni prorocy i nauczyciele ludu bezustannie występowali przeciwko bałwochwalstwu, któremu niestety ulegała pewna część Izraelitów.

Druga prośba błagalna: hāpēr, „poniechaj”, „zniwecz” [Twoje oburzenie na nas!] (w. 5b) dotyczy tzw. Bożego gniewu. Otóż Boży gniew pojawiał się wtedy, kiedy Izraelici przestawali ufać Bogu i służyli bożkom pogańskim oraz kiedy byli nieposłuszni Bożym przykazaniom. Gdy natomiast nawracali się, pokutowali i pokładali ufność w Panu, wtedy Bóg powstrzymywał swój gniew, okazywał im miłosierdzie i obdarzał swoim błogosławieństwem (Pwt 13, 17-18).

Trzecia prośba błagalna: hare՚enû, „okaż nam” [Panie swoją łaskawość] (w. 8a), czyli okaż nam hesed, „łaskawość”, „dobroć”, „miłość”, „miłosierdzie”. Psalmista doskonale wie, że Boży gniew wprawdzie szybko wybucha, lecz także szybko gaśnie, gdyż Jego miłosierdzie nie zna granic. Czwarta prośba błagalna: titen-lānû, „daj nam” [swoje zbawienie] (w. 8b) jest poniekąd prośbą o „dojrzały” owoc nawrócenia, czyli o zbawienie. Biblijne pojęcie zbawienia jest bardzo rozległe i dotyczy rzeczy duchowych i materialnych. W sensie materialnym Bóg litując się nad Izraelem „wybawia” go z niewoli egipskiej i babilońskiej, jak również chroni przed różnymi nieprzyjaciółmi. Zaś w sensie duchowym „wyzwala” od ciężaru grzechu, zwłaszcza od kultu obcych bogów, który odwraca ich od prawdziwego Boga i sprowadza na duchowe manowce. Izraelici im bliżej są czasów Nowego Testamentu, tym mocniej i żywiej rozumieją potrzebę „odkupienia” i „wybawienia” z niewoli grzechu.

Psalmista po dwóch pierwszych prośbach umieścił dwa retoryczne pytania skierowane do Boga (w. 6-7). Pierwsze pytanie usiłuje przekonać modlących się, że Boży gniew jest tylko przejściowy i ustaje z chwilą, gdy Bóg widzi u człowieka poprawę (w. 6), zaś drugie pytanie ma na celu pouczyć, że „powrót” Boga niesie z sobą dar „życia” i „radości” w Panu (w. 7). Są to dwie uchwytne, zewnętrzne, oznaki duchowego odrodzenia. Sugerują one, że Izraelici poważnie przystąpili do wewnętrznej odnowy. Dowodzą, że rozumieją konieczność wyzwalania się od zła i oczyszczania z grzechów; że doskonale wiedzą, że jedyna droga do tego, by stać się nowym ludem Bożym prowadzi poprzez nawrócenie i pokutę. Zaś nawrócenie i pokuta torują drogę do dialogu miłości pomiędzy Bogiem i Izraelem.

Proroctwo o doskonałym „powrocie” (w. 9-14)

Głównym tematem tego proroctwa jest šālôm, „pokój”, „szczęście” (w. 9.11). W Piśmie Świętym „pokój” jest jednym z głównych atrybutów Boga i dlatego odgrywa ważną rolę w teologii biblijnej. Hebrajski czasownik šālēm, od którego pochodzi rzeczownik šālôm, „pokój”, „szczęście”, dosłownie oznacza „być bezpiecznym”, „zdrowym”, „wolnym od wad”, jednym słowem, „być doskonałym”. W Piśmie Świętym polityczne i moralne aspekty pokoju zostały ukazane za pomocą różnych obrazów o charakterze metaforycznym, jak na przykład „stopy” (Iz 52, 7) lub „matka” (Iz 66, 10-13). Obrazem pokoju może być również urodzajna ziemia, na której wyrasta owoc sprawiedliwości. Pokój, podobnie jak wolność, jest wartością, którą należy strzec i pielęgnować.

Pokój jest Bożym darem. Jest pełnią życia. Bóg chętnie użycza go hasidîm, „wiernym”, „pobożnym” (Ps 85, 9c), tym, którzy „powracają” do Niego całą duszą i całym sercem, tym, którzy powracają do Niego kiselāh, „pełni zaufania”, „pełni ufności” (w. 9c). Tu się ukrywa właśnie głęboki sens „powrotu” do Boga, do Ziemi Świętej, do bycia wiernym Izraelitą. Motyw ten doskonale rozwija werset dziesiąty: „zaiste, bliskie jest Jego zbawienie dla tych, którzy się Go boją”, czyli dla wiernych czcicieli JHWH, Boga Izraela.

Ponadto psalmista pragnie, by kābôd, Boża „chwała”, zamieszkała pośrodku Izraela (w. 10). Zaś z Jego obecności na ziemi narodzi się nowy świat. Powstanie nowa jakość współistnienia ludów i narodów. Gdy „łaskawość i wierność spotkają się ze sobą”, gdy „sprawiedliwość i pokój ucałują się” (w. 11), wtedy dadzą one początek nowemu biegowi historii. Wtedy odbuduje się wśród ludów i narodów harmonia i ład, jaki istniał niegdyś w ogrodzie rajskim (Rdz 2, 1-25). Dokona się to wraz z przyjściem idealnego potomka króla Dawida, czyli Mesjasza. „Wtedy ‒ jak zapowiada prorok Izajasz ‒ wilk zamieszka wraz z barankiem… niemowlę igrać będzie na gnieździe kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii… Zła czynić nie będą ani działać na zgubę po całej świętej mej górze, bo kraj napełni się znajomością Pana, na kształt wód, które przepełniają morze” (Iz 11, 1-9).

Zapowiedź sprawiedliwości i pokoju w czasach mesjańskich spotykamy także u proroka Jeremiasza: „Oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana – kiedy wzbudzę Dawidowi Odrośl sprawiedliwą. Będzie panował jako król, postępując roztropnie, i będzie wykonywał prawo i sprawiedliwość na ziemi” (Jr 23, 5). Sprawiedliwość utoruje drogę JHWH, Bogu Izraela, który przychodząc do swego ludu przyniesie im tôb, „pomyślność”, szczęście” (Ps 85, 13). Wtedy Bóg objawi się światu jako jedyne źródło radości i pokoju.

Zakończenie

Boże, Stwórco nasz i Panie, daj nam głębokie zrozumienie życia prawdziwie religijnego, które polega przede wszystkim na odkrywaniu naszej zależności od Ciebie i od nierozerwalnej więzi, jaka powinna łączyć nas z Tobą. Niech żywa świadomość tego, że Ty, Panie, stworzyłeś nas „ku chwale swojego majestatu” (Ef 1, 12) napełnia nas radością i zachęca do wiernej służby Tobie. Amen. Alleluja!

Fot. Autor: Ewa Klejnot-Schreiber (Licencja: CC BY)

Ks. dr Henryk Skoczylas CSMA jest autorem następujących komentarzy do Psalmów:

Psalm 1 - dwie drogi, dwa przeznaczenia człowieka

Wybaw mnie, o Panie, przez Twoje miłosierdzie (Psalm 6)

Wielkość Stwórcy i godność człowieka (Psalm 8)

Bóg ucieczką i nadzieją sprawiedliwego (Psalm 11)

Przymioty człowieka prawego (Psalm 15)

Droga duchowego odrodzenia (Psalm 23)

Dziękczynienie i prośba (Psalm 40)

Bóg ‒ Światłość świata (Psalm 57)

Boże, Ty Boże mój, Ciebie szukam (Psalm 63)

„Nie zatwardzajcie serc waszych” (Psalm 95)