Michalici - PIEŚŃ O KRÓLU – MESJASZU: „TYŚ SYNEM MOIM”

W zbiorze psalmów Starego Testamentu istnieje pewna grupa psalmów zwana psalmami królewskimi. Ich nazwa pochodzi stąd, że dotyczą osoby króla Syjonu, czyli Jerozolimy.

1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole
2. Pierwsza strofa: bunt narodów (w. 1-3)
3. Druga strofa: odpowiedź JHWH (w. 4-6)
4. Trzecia strofa: dekret mesjański (w. 7-9)
5. Czwarta strofa: ultimatum postawione narodom (w. 10-12)
6. Psalm 2 w świetle Nowego Testamentu

Wprowadzenie

W zbiorze psalmów Starego Testamentu istnieje pewna grupa psalmów zwana psalmami królewskimi. Ich nazwa pochodzi stąd, że dotyczą osoby króla Syjonu, czyli Jerozolimy (Ps 2; 18; 20; 21; 28; 45; 72; 89; 101; 110; 132; 144). Z pewnością powstały one na dworze królewskim lub wśród ludzi, którzy z dworem byli ściśle związani. Niewątpliwie Ps 2; 72 i 110 zostały napisane na uroczystość intronizacji królów jerozolimskich. Zarówno w tradycji żydowskiej, jak i chrześcijańskiej są one uważane za mesjańskie. Treść i cudowna struktura Psalmu 2 sprawia, że się go uważa za perłę Psałterza.

Budowa psalmu, jego motywy i symbole

Psalm 2 dzieli się na cztery strofy: w. 1-3; 4-6; 7-9; 10-12. Strofy te są ułożone w formie koncentrycznej: ABB’A’. Oznacza to, że pierwszej strofie odpowiada czwarta (AA’), a drugiej trzecia (BB’). Dzięki formie koncentrycznej od samego początku jest wiadomo, że strofy znajdujące się w centrum są tutaj najważniejsze. W naszym przypadku jest to strofa druga i trzecia.
W pierwszej i czwartej strofie (AB’) przemawia Psalmista. Zabiera głos jako Mędrzec Pański i poucza o prawdziwej mądrości. Używa przy tym szereg terminów mądrościowych, takich jak: hāgāh, „szeptać”, „szemrać”, „mówić półgłosem” (w. 1); śākal, „działać przezornie”, „być rozsądnym”, „być mądrym” (w. 10); jāsar, „pozwolić się skorygować”, „ustatkować się”, „utrzymywać się w karności” (w. 10); „służyć JHWH bejire’āh, „w bojaźni” (w. 11). Protagonistami pierwszej strofy są „narody” (w. 1a) i „ludy” (w. 1b), a w czwartej „królowie” (w. 10a) i „sędziowie ziemi” (w. 10b). To do nich Psalmista, jako Mędrzec Pański, zwraca się z apelem, aby zechcieli być posłuszni JHWH i Jego Mesjaszowi, gdyż jest to jedynie słuszna droga, która wiedzie do szczęścia.
Dwie centralne strofy, druga i trzecia (BB’) łączą się ściśle ze sobą i ukazują wielkość i majestat JHWH, Boga Izraela, oraz Króla – Mesjasza. JHWH, Król niebios, jest ukazany jako olbrzym pośród małych i słabych karłów, jakimi są królowie ziemscy (w. 4-6). Natomiast Król ‒ Mesjasz jest ukazany jako Ktoś, komu JHWH daje w posiadanie wszystkie narody ziemi i ustanawia Go ich władcą (w. 7-9). W drugiej strofie protagonistą jest JHWH, Bóg Izraela (w. 6), a w trzeciej Król ‒ Mesjasz (w. 7), który gdy zabiera głos przytacza słowa JHWH skierowane do Niego (w. 7b-9).
Prawdopodobnie okolicznością powstania tego utworu była uroczystość intronizacji. Co do jego pochodzenia istnieją wśród uczonych dwa odrębne stanowiska. Jedni są zdania, że „król” o którym jest tu mowa jest konkretnym królem Jerozolimy, następcą króla Dawida i spadkobiercą zapowiedzi danej Dawidowi przez proroka Natana (por. 2 Sm 7). Faktycznie w w. 6-9 znajdują się typowe elementy rytuału intronizacji egipskich faraonów oraz babilońskich monarchów. Także bunt narodów, łatwo zrozumieć w tych okolicznościach, gdyż zmiana władcy była z reguły dobrą okazją dla wasali, by się podjąć próby uwolnienia spod panowania monarchy.
Drudzy natomiast utrzymują, że Psalm 2 należy odczytywać w sensie mesjańskim. W takim przypadku jego protagonistą nie jest jakiś konkretny król ziemski, ale mamy tu do czynienia z prorocką zapowiedzią przyjścia idealnego Króla – Mesjasza. Takąż nadzieją była ożywiona żydowska wspólnota z czasów po niewoli babilońskiej.

Pierwsza strofa: bunt narodów (w. 1-3)

Psalm rozpoczyna się od retorycznego pytania: „Dlaczego narody się buntują, czemu ludy knują daremne zamysły?”. To pytanie znajduje swoje wyjaśnienie w przysłówku rîq, „daremnie”, „bezsensownie”, „na próżno”. Ten bunt jest zbędny, daremny i nie ma żadnych szans powodzenia. Jest bowiem rzeczą bezrozumną podnosić bunt przeciwko JHWH, Bogu Izraela. Toteż Psalmista, Mędrzec Pański, apeluje do królów i sędziów, mówiąc: śākal hi., „działajcie przezornie”, „bądźcie rozsądni”, „bądźcie mądrzy” (w. 10a). Drugi werset wyjaśnia, że „narody” i „ludy” czynią to pod wodzą swoich przywódców „królów” i „władców”. Co takiego czynią owi królowie i władcy? „Powstają i spiskują [razem] przeciw Panu i przeciw Jego Pomazańcowi” (w. 2). Występuje tu hebrajski czasownik jitejaşşebû, co oznacza, że rozstawiają wojsko w szyku bojowym . A zatem chodzi tu o zaciekłą wojnę z Bogiem.
Porównując Psalm pierwszy z drugim, zauważamy między nimi wyraźny kontrast. W Psalmie pierwszym „mąż sprawiedliwy” (hāgāh), „szepcze”, „mówi półgłosem” tôrāh, „Prawo Pana”. Natomiast w Psalmie drugim „królowie”, „władcy” i „narody” „szemrają” przeciwko JHWH i Królowi ‒ Mesjaszowi. Jest tutaj zatem tôrāh człowieka „sprawiedliwego” (Ps 1, 2), które stoi w kontraście z anty-tôrāh królów i narodów (Ps 2, 2). Mamy zatem z jednej stron tôrāh sprawiedliwego, stanowiące wyraz radosnej zależności od Boga, a z drugiej buntownicze anty-tôrāh królów i narodów przeciwko Niemu. Ten bunt jest poniekąd „echem” buntu pierwszego człowieka przeciwko Bogu (por. Rdz 3, 1-24).
Słowo „Mesjasz”, wywodzi się od hebrajskiego rzeczownika māšîah, „pomazaniec”. W starożytności Izraelici namaszczali królów, arcykapłanów i zwykłych kapłanów oliwą. Był to zwyczaj zaczerpnięty od Kananejczyków i Hetytów. Namaszczenie to oznaczało, że są oni przeznaczeni do służby Bogu. W związku z tym królowie, arcykapłani i kapłani byli uważani za „pomazańców Pana”. Według 1 Krl 19, 16 obrzędowi namaszczenia oliwą poddawali się czasem także prorocy.

Druga strofa: odpowiedź JHWH (w. 4-6)

Na buntownicze poczynania królów ziemskich JHWH reaguje spokojem. Siedzi sobie najspokojniej w świecie w niebie i „śmieje się” (w. 4a). Skąd ten spokój? Otóż „bunt” królów ziemskich ma miejsce „na ziemi”. Natomiast Królestwo Pana i Jego Pomazańca znajduje się w górze na niebiosach. Występują tutaj dwa zaskakujące hebrajskie czasowniki: śāhaq, „śmiać się” i lā‛ag, „drwić sobie”, „wyśmiewać się” (w. 4). Pierwszy wyraża spokój JHWH, Boga Izraela. Czuje się On pewny siebie, gdyż jest stokroć potężniejszy od nich. Burzenie się ludzi nie jest w stanie zakłócić Jego spokoju.

Drugi czasownik zaś wyraża ironię Boga. Zwykle jest ona zapowiedzią Jego interwencji. Na przykład, w Rdz 3, 22, po ironicznym stwierdzeniu: „Oto człowiek stał się jak jeden z Nas: zna dobro i zło…”, Bóg wydala człowieka z Raju. Podobnie mamy w Rdz 11, 6-7, po ironicznym stwierdzeniu: „Są oni jednym ludem i wszyscy mają jedną mowę (…)”, Bóg podejmuje się działania: „Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie rozumiał drugiego!” (w. 6-7). Nie łudźmy się, że Bóg biernie przygląda się postępowaniu człowieka. Zareaguje w odpowiednim czasie i w odpowiedni sposób, jak mówi polskie przysłowie: „Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy”.

Werset piąty mówi o Bożym ’ap, „gniewie” i o Jego hārôn, „zapalczywości”. „Gniew” Boga nie ma nic wspólnego z szukaniem odwetu, posiada on całkowicie inne znaczenie. Onacza, że Bóg traktuje człowieka na serio i Jego gniew stanowi wyraz Bożej miłości. Czyż ojciec ziemski nie zareaguje stanowczo, kiedy syn nabroi? Reakcja jego posiada wówczas znamiona wychowawcze. Oburzenie ojca ma uświadomić dziecku, że uczyniło coś złego i że nie wolno tak czynić. Zwykle gniew Boga (dies irae) łączy się z teofanią.    Ziemscy królowie buntując się mówią: „Stargajmy Ich więzy i odrzućmy od siebie Ich pęta!” (w. 3). Bóg im odpowiada: „Przecież Ja ustanowiłem sobie króla na Syjonie, świętej górze mojej” (w. 6). To stwierdzenie posiada charakter przeciwstawny i zabrzmiało bardzo mocno: „Wy mówicie, to a to, ale Ja wam mówię…”. Obecność hebrajskiego zaimka dzierżawczego ’anî, „Ja”, nadaje tej wypowiedzi ogromną moc. Można to porównać z uderzeniem pięścią w stół. Bóg z nieba przeciwstawia ziemskim królom swojego „Króla”. Innymi słowy, Bóg mówi: „Król”, którego „Ja ustanowiłem sobie na Syjonie” oraz „święta góra Syjon” są moimi i przynależą do Boskiej sfery.

Trzecia strofa: dekret mesjański (w. 7-9)

Druga i trzecia strofa, jak wspomnieliśmy, są ze sobą ściśle powiązane. Łączy je bezpośrednia mowa Boga: „Przecież Ja ustanowiłem…” (w. 6a) i „Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem” (w. 7bc), jak również emfatyczne użycie zaimka dzierżawczego ’anî, „Ja” (w. 6a.7bc). Wieńczy je prezentacja Boskiego Pomazańca.
Trzecią strofę rozpoczyna przemówienie Boskiego Pomazańca, który obwieszcza Boży hôq, „dekret”, „postanowienie”, który dotyczy Jego osoby. Hebrajskie słowo hôq oznacza „coś (pisemnie) ustalonego”, „coś (pisemnie) określonego”. Chodzi tu o znany z dokumentów egipskich „protokół”, jaki był wręczany królowi podczas jego intronizacji. Treść tego „dekretu” Boski Pomazaniec przedstawia w w. 7-9. Zawiera on trzy elementy: adopcję na „syna Bożego”, panowanie nad światem i nadanie mu władzy nad nieprzyjaciółmi.

a) Adopcja Pomazańca na „syna Bożego” (w. 7b)

Słowa „Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem” są formułę adopcyjną, zapożyczoną z obyczajowości prawnej Izraela, podobnie jak zdanie: „Ja będę mu ojcem, a on będzie mi synem” w proroctwie Natana (2 Sm 7, 14; 1 Krn 17, 13). Należy ją rozumieć jako obietnicę daną przez JHWH, Boga Izraela, że kolejnych potomków Dawida, którzy zasiądą na tronie jerozolimskim będzie przybierał za synów i darzył taką miłością, jakby byli Jego naturalnymi synami. Do słów proroka Natana należy dodać jeszcze bardzo ważne odniesienie z Psalm 89: „On będzie wołał do Mnie: «Ty jesteś moim Ojcem, Bogiem moim i opoką mego ocalenia. A Ja go ustanowię pierworodnym, największym wśród królów ziemi»” (w. 27-28).

b) Powierzenie Pomazańcowi panowania nad światem (w. 8)

Z godnością przybranego syna Bożego wiążą się uprawnienia, jakie JHWH przyrzeka Pomazańcowi. Jego władza będzie się rozciągać na wszystkie narody aż po krańce ziemi. Jest rzeczą oczywistą, że jest tu mowa o „królestwie” innego rodzaju niż ziemskie i o Mesjaszu typu duchowego, którego misja będzie polegać na przyprowadzeniu narodów i ludów świata do posłuszeństwa Bogu.

c) Nadanie Pomazańcowi władzy nad nieprzyjaciółmi (w. 9)

Ponadto, będzie on rządził narodami „żelazną laską” i „pokruszy [je] jak naczynie garncarza”. Są to wyrażenia o charakterze symbolicznym. Laska jest tutaj symbolem władzy królewskiej. Przyrównanie zwycięstwa Pomazańca nad narodami do rozbicia naczynia glinianego uwydatnia potęgę tej władzy. Będzie to potęga samego Boga. Ludziom się wydaje, że świat jest w rękach potężnych królów i władców, ale w istocie rzeczy znajduje się on w rękach Boga i Jego Pomazańca.

Czwarta strofa: ultimatum postawione narodom (w. 10-12)

W czwartej strofie głos zabiera ponownie Psalmista. Przemawia jako Mędrzec Pański. Stawia zbuntowanym królom trzy żądania w formie ultimatum. Spełnienie tych żądań pozwoli im uniknąć Bożego gniewu i przyniesie im ocalenie. Po pierwsze, mają być rozsądni, po drugie, mają służyć JHWH, po trzecie, mają ucałować stopy Jego Syna.

a) „Bądźcie rozsądni” (w. 10)

Hebrajski czasownik śākal hi., „działać przezornie”, „być rozsądnym”, „być mądrym” (w. 10a), odgrywa ważną rolę w pierwszej księdze psalmów (Pss. 1-41). Tejże mądrości i przezorności uczy przede wszystkim tôrāh, „Prawo Pana”. Posłuszeństwo Bożemu Prawu jest najwyższą mądrością i stanowi sekret udanego życia. Drugi hebrajski czasownik jāsar ni., „pozwolić się skorygować”, „ustatkować się”, „utrzymywać się w karności” (w. 10b) jest charakterystycznym czasownikiem nauczania mądrościowego. Zakłada możliwość poprawy i przemiany człowieka. Oznacza to, że „ziemscy królowie” mają jeszcze szansę nawrócenia się. Muszą jednak pozbyć się postawy buntu i być posłusznymi Bogu.
Ich „szemranie” przeciwko autorytetowi JHWH i Jego Mesjaszowi zostało określone jako rîq, „daremne”, „bezsensowne”, „puste” (w. 1). Jeśli chcą odnieść sukces muszą koniecznie śākal hi., „działać przezornie” (w. 10a) i jāsar ni., „pozwolić się skorygować” (w. 10b), a to oznacza podporządkować się autorytetowi JHWH i Mu służyć.

b) „Służcie JHWH” (w. 11)

I oto kolejny warunek: ‛ābad, „służyć” JHWH beire’āh, „z bojaźnią”, czyli ze czcią i nabożnie. W praktyce oznacza to zaakceptować panowanie Boga i być Mu posłusznym. Panowanie Boskiego Pomazańca nie jest tu czymś innym, jak panowaniem JHWH, Boga Izraela. Boski Pomazaniec jest jedynie narzędziem poprzez które będzie się dokonywać panowanie Boga.

c) „Ucałujcie stopy Jego syna” (w. 12)

Słowa: „Jego stopy z drżeniem całujcie” sprawiają egzegetom wiele trudności. Być może jest to glosa, pochodząca od kogoś, kto chciał podkreślić, że królowie pogańscy powinni oddać hołd nie tylko JHWH, ale także Jego Pomazańcowi, przybranemu za syna. W czasach starożytnych „pocałunek” wyrażał nie tylko uczucie, lecz także oznakę czci i poddaństwa. Toteż wezwanie ziemskich królów, by ucałowali stopy Jego syna można rozumieć jako zachętę by się uniżyli i poddali autorytetowi Króla, którego Bóg zaadoptował jako swego syna.

Psalm 2 w świetle Nowego Testamentu

Żaden z psalmów nie został cytowany w Nowym Testamencie tyle razy co Psalm 2, zwłaszcza jego słowa: „Tyś Synem moim” (w. 7). Występują one przy chrzcie Jezusa w Jordanie (Mt 3, 17; Mk 1, 11; Łk 3, 22) oraz przy przemienieniu Jezusa (Mt 17, 5; Mk 9, 7; Łk 9, 35). Tutaj Bóg Ojciec osobiście nazywa Jezusa Chrystusa swoim Synem. Także Dzieje Apostolskie (13, 33) i List do Hebrajczyków (1, 5; 5, 5) ukazują Jezusa Chrystusa jako władcę, do którego – jak do Króla z Psalmu 2, 7 – Bóg powiedział: „Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem”. Natomiast św. Marek swoją Ewangelię rozumie jako „Ewangelię o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym” (1, 1). Podobnie św. Jan Ewangelista mówi o Jezusie Chrystusie jako o Synu Bożym (por. 1, 34.49). Ponadto wyznaje, że cuda których Jezus dokonał zostały opisane w tym celu, aby uwierzono że „Jezus jest Mesjaszem, Synem Bożym, i by wierząc, mieli życie w imię Jego” (20, 31).
Co więcej, Kościół pierwotny prześladowania za wiarę w Jezusa Chrystusa rozumiał jako bunt narodów i królów przeciwko Panu i Jego Pomazańcowi (por. Dz 4, 23-28). Jeśli zaś chodzi o powszechne panowanie Mesjasza i Jego ostateczne zwycięstwo (por. Ps 2, 8-9), to temat ten został wielokrotnie poruszony w Nowym Testamencie: „Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi” (Mt 28, 18); „Rózgą żelazną będzie ich pasał: jak naczynie gliniane będą rozbici” (Ap 2, 27); „…wszystkie narody będzie pasał rózgą żelazną” (Ap 12, 5); „A z Jego ust wychodzi ostry miecz, by nim uderzyć narody: On będzie je pasał rózgą żelazną…” (Ap 19, 15). Oznacza to, że zwycięstwo Mesjasza nie nastąpi inaczej jak tylko dzięki potędze Jego słowa. Będzie to zwycięstwo Dobrej Nowiny o zbawieniu, które przyniósł światu „Baranek Boży, który gładzi grzech świata” (J 1, 29).

Zakończenie

W Ewangelii św. Jana Jezus mówi o sobie: „Kto nie oddaje czci Synowi, nie oddaje czci Ojcu, który Go posłał” (5, 23). Okazuje się, że zaakceptowanie Boga na ogół ludziom nie sprawia trudności. Problem pojawia się z chwilą, gdy przychodzi im zaakceptować także Jego pośrednika, Jezusa Chrystusa, jak również Kościoła świętego, Jego Mistycznego Ciała. Oddajmy należny hołd Jezusowi Chrystusowi, naszemu Panu. Powtórzmy za Psalmistą jego prorocze słowa o Królu – Mesjaszu: „Jego stopy z drżeniem całujcie (…). Szczęśliwi wszyscy, co w Nim szukają ucieczki” (w. 12). Przyjmijmy także za swoje słowa św. Cypriana o macierzyńskim rysie Kościoła: „Nie może mieć Boga za ojca ten, kto nie ma Kościoła za matkę”.

Ks. dr Henryk Skoczylas CSMA jest autorem następujących komentarzy do Psalmów:

Dwie drogi, dwa przeznaczenia człowieka (Psalm 1)

Bóg otacza sprawiedliwego łaską jak tarczą (Psalm 5)

Wybaw mnie, o Panie, przez Twoje miłosierdzie (Psalm 6)

Wielkość Stwórcy i godność człowieka (Psalm 8)

Bóg ucieczką i nadzieją sprawiedliwego (Psalm 11)

Przymioty człowieka prawego (Psalm 15)

Hymn na cześć Stwórcy i Jego Prawa (Psalm 19)

Droga duchowego odrodzenia (Psalm 23)

Bóg naszą ucieczką i schronieniem (Psalm 27)

Droga duchowego odrodzenia (Ps 34)

Jestem tylko gościem na ziemi (Ps 39)